Centraal Station Amsterdam, 7 mei 1945

door J.Nuis Bron: Vereniging Dragers Bronzen Leeuw en Bronzen Kruis

Een niet zo bekende gebeurtenis, waarbij twee dagen na de bevrijding nog twee Nederlandse militairen door Duitse kogels om het leven komen. Het onderstaande is een zo goed mogelijke beschrijving van die gebeurtenis aan de hand van weinig beschikbare gegevens.

Na het eerste weekend, 5 en 6 mei 1945, vierde de Nederlandse bevolking ook de volgende dag, 7 mei, uitgebreid de bevrijding. Zo ook op de Dam in Amsterdam, waar zeer velen zich op deze zonnige dag verzamelden, mogelijk mede omdat de eerste geallieerde troepen ver- wacht werden. Niet ver daarvandaan was om vernieling door Duitse troepen te voorkomen het Centraal Station om 11 uur 's morgens door de Afdeling Midden-Centraal Station van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) bezet. De Afdeling stond onder bevel van de dan 29 jaar oude reserve-tweede luitenant Gerardus Comelis Rutteman.

Zij was onderdeel van het object-detachement Centraal Station, onder object-commandant reserve-kapitein Berckenhoff, en bestond uit drie secties, in totaal 75 personen. Twee secties, drie groepen van elk zes man, bewapend met stenguns, namen aan de bezetting deel inclusief leiding en ondersteuning 45 personen. Tot het object-detachement behoorde ook Isa Baschwitz, gekleed als verpleegster met witte schort en witte kap. Het in het station aanwezige publiek werd door de uitgang aan de IJ-zijde verwijderd. In het Centraal Station bevonden zich Duitse spoorwegtroepen, vermoedelijk 200 man. Deze werden ontwapend, gecontroleerd en in een machineloods geconcentreerd in afwachting van het vertrek van hun treinen. Ook stond aan het 5e perron nog een troepentrein met zeker 200 man. Ook deze troepen werden ontwapend en wel op een heel speciale manier.

Isa Baschwitz in haar verpleegstersuniform, in gezelschap van één gewapende BS-er, liep heen en weer langs de trein en zei steeds weer in accentloos Duits tegen de militairen, dat de oorlog voorbij was en het zinloos was nu nog bloed te vergieten. Lever dus de wapens in! Vaak werd haar gevraagd, voor wie ze was, aan welke kant ze stond. Haar antwoord was steevast:'voor vrede'. Dit optreden van Isa Baschwitz leidde uiteindelijk tot het inleveren van de Duitse wapens.

Op 7 mei trok ook een verkenningseenheid van de Britse 49ste Infanteriedivisie, 32 man, w.o. twee oorlogscorrespondenten, in vier lichte pantserwagens en zes bren-carriers, vanaf de frontlijn naar het westen en bereikte rond 13.00 uur de grens van Amsterdam. Eerder die dag waren ze in Utrecht en het Gooi zo enthousiast ontvangen, dat ze in de steden nauwelijks opschoten. Dat gebeurde ook in Amsterdam. Daarom bereikte de verkenningseenheid pas veel later de Dam. Zoals elders, klommen ook hier de jongelui op de voertuigen. Plots reden ook twee overvalwagens met Grune Polizei de Dam op. Ze stopten bij de Engelse verken- ningseenheid in een poging de jongelui van de voertuigen te jagen, hetgeen mislukte. De Grunen verdwenen weer snel. Na enige tijd verliet ook de Engelse eenheid de Dam in de richting van Amsterdam-oost.

Even na drieen brak een schietpartij los, waarbij de manschappen van de Kriegsmarine vanuit de Grote Club, een gebouw op de hoek van de Kalverstraat en de Dam, op de mensenme- nigte op de Dam vuurden. Hierbij vielen meer dan twintig doden en vele tientallen gewonden. Hoe de schietpartij ontstaan is, is niet bekend, omdat merkwaardigerwijs geen onderzoek naar de oorzaak heeft plaatsgevonden. Vandaar dat er enkele versies de ronde doen. Zo zou het schieten begonnen zijn door een Duits soldaat, omdat een BS-er hem wilde ontwapenen. Of omdat de Duitsers het niet namen, dat met de Duitsers bevriende vrouwen onder hun ogen een speciale kappersbehandeling ondergingen. Het geheel ontaardde in een ernstige schiet- partij tussen de BS en de Duitsers, die zelfs met machinegeweren op de menigte vuurden.

Vanaf de eerste schoten probeerden de burgers een goed heenkomen te zoeken op het Damrak en in de aanliggende straten. Later klonken er nog meer schoten, vanuit de hoek van het Rokin, toen de Grune Polizei hevig schietend probeerden met hun overvalwagen over de Dam het Centraal Station te bereiken.
Tijdens de schietpartij was de commandant van de BS in Amsterdam, C.F . Overhoff, op de Vijgendam, nu het deel van de Dam, waar het Nationaal Monument staat. Hij begreep, dat hij onmiddellijk moest ingrijpen om nog erger te voorkomen. Overal in het Centrum liepen BS-ers rond en bewaakten gebouwen, maar waren er ook nog Duitse troepen, zoals de Waffen-SS in het Victoriahotel. Ogenblikkelijk ging hij in zijn motor met zijspan, bestuurd door wachtmees- ter van de marechaussee Jan de Jongh, naar de Ortskommandantur bij het Museumplein.

Terug rijdend met een Hauptmann van de Feldgendarmerie bleek bij aankomst op de Dam, dat het schieten al beeindigd was. Dat was gebeurd door het ingrijpen van BS-ers, die o.a. het Paleis bezet hadden en bazooka-granaten op de Grote Club hadden afgevuurd.
Eerder was in het Centraal Station het geweer- en mitrailleurvuur uit de richting van de Dam duidelijk gehoord. Rutteman, niet wetend wat er aan de hand was, besloot de ontwapening te stoppen. De sectie onder bevel van Klaver kreeg opdracht de hal van het station bij de ingang te bezeten. De andere sectie onder sectiecommandant J. Lok was op het SC en 6c perron werkzaam. Hij kreeg order zijn sectie te verzamelen.

Om 20 over 3 kwam de derde sectie, twee groepen met in totaal 13 man, onder commandant Van Galen Last, volgens een eerdere afspraak, van de Oudezijds Achterburgwal aan. Van Galen Last meldde, dat er op de Dam hevig was geschoten en dat hevig was geschoten en dat hij in tirailleurcolonne langs de huizen naar het Centraal Station was opgetrokken. Rutteman besloot daarop de manschappen van Van Galen Last te bewapenen met inge- nomen Duitse geweren. Om half vier meldde Klaver vanuit de hal van het station, dat de Grüne Polizei met zo'n 30 man op de brug bij het Victoriahotel in de richting van het Damrak in stelling kwamen, waaronder mogelijk de Polizisten, die eerder hevig schietend de Dam passeerden. Direct na die melding arriveerde Lok, die één groep, de groep Schoen, als rugdekking bij de ingang IJ-zijde had achtergelaten. Hij stelde voor met twee andere groepen stelling te nemen op de bovenverdieping van het station, waarmee Rutteman akkoord ging.

Vandaaruit zou vuur afgegeven kunnen worden in de richting van de Dam en dekkend vuur langs de westelijke en oostelijke vleugels van het gebouw. Van Galen Last moest met zijn groepen het eerste perron bij de westelijke oprit bezetten. Rutteman gaf de order dat alleen gevuurd mocht worden, indien de Duitsers offensief tegen het Centraal Station zouden optre- den. In deze omstandigheden was het voor Rutteman niet mogelijk om een ordonnans naar de object-commandant te sturen met de vraag om nadere orders.
ledere verbinding ontbrak, dus toen Isa Baschwitz aanbood om door de Duitse linies een bericht naar de object -commandant te brengen, accepteerde Rutteman dat dan ook graag.

Gekleed in haar verpleegstersuniform hoopte ze dat de Duitser haar op afstand zouden aanzien voor een Duitse verpleegster, zoals die in de Boerhaavekliniek gelegerd waren. Door de later gearriveerde Duitse troepen, die op het Staionsplein opgesteld waren, werd haar echter 'halt'toegeroepen en werd ze gesommeerd terug te gaan. Er werd op haar geschoten. Isa Baschwitz liet zich echter niet tegenhouden en liep door. Om haar veiligheid niet nog verder in gevaar te brengen, werd het schot door de BS niet beantwoord.

Toen de Duitsers op het Stationsplein ontdekten, dat het Centraal Station bezet was, open- den ze het vuur. Van Duitse kant vielen veel schoten. Het vuur werd door de BS beantwoord. Er zat voor de Duitsers niet veel anders op dan onder de westelijke overkapping dekking te zoeken, vooral tegen het vuur van boven van de sectie Lok. Om tien over half vier trok de Grüne Polizei met twee wagens, waarvan één een auto van het Rode Kruis was, van de Martelaarsgracht naar de overkapping west van de hoofdingang. Tegelijkertijd rukte een groep van ongeveer 30 man Grüne Polizei vanuit oostelijke richting onder dekking van het personeel van de Rode Kruiswagen voor het station langs eveneens op naar de westelijke overkapping.

Hoewel zij de deuren van de hoofdingang probeerden te openen, deden ze geen serieuze moeite zo het station binnen te komen. Klaver liet dan ook het vuur niet openen. Bij het vuren door de sectie Lok bracht sergeant Theo van Dijk vanuit de eerste verdieping eerst frontaal vuur uit en veranderde daarna van positie om flankerend vuur in westelijke richting te kunnen uitbrengen. Hij werd op die plek hevig beschoten, maar bleef op zijn post. Tenslotte werd hij door een schot in zijn kaak zwaar gewond.
Toen het schieten bij het Centraal Station begon, arriveerde de Afdeling Oost, 2 secties onder commandant Horst Baschwitz, broer van Isa Baschwitz, bij de Olofspoort, direct bij de Nicolaaskerk aan de Prins Hendrikkade.Zij namen ogenblikkelijk aan het vuurgevecht deel. Helaas vuurden zij ook op het Centraal Station, gelukkig zonder schade aan te richten, toen ze merkten, dat er daar vanuit ook geschoten werd.

Vlak voor de komst van de Grüne Polizei was sergeant Willem Hendrik Zeeman met een bericht van de Districtscommandant in het Centraal Station gearriveerd. Zeeman ontdekte bij de politiepost in het Centraal Station een werkende telefoon en haalde daarom Rutteman op telefonisch contact te zoeken met de Districtscommandant. Bij de politiepost aangekomen. bleek deze al omringd door Grüne Polizisten, die door de ramen naar binnen keken.
De politie weigerde daarom Rutteman in uniform binnen te laten. Om toch met de comman- dopost te kunnen bellen, deed hij zijn uniform uit. Door de telefoon werd hem door de plaatsvervanger van de Districtscommandant, die zelf niet aanwezig was, opgedragen in geen geval te vuren, behalve wanneer de Grüne Polizei het gebouw wilde binnendringen.

Het vuren was echter al lang begonnen. De Grüne Polizei trachtte de ingang van de politie- post te forceren, reden voor Rutteman en Zeeman snel te vluchten. Rutteman, zonder uniform, ging door enige donkere gangen naar de ondergrondse gang in de westelijke vleugel. Naar het midden lopend hoorde hij de Duitsers het gebouw forceren en ruiten stuk slaan, en ook schoten en het gekerm van gewonden. Zeeman had zich door de bagageruimte naar de hal willen terugtrekken, maar trof daar de Grüne Polizei. Naar later bleek had hij een Grüne neergeschoten, voordat hij, 22 jaar oud, door een schot in het achterhoofd sneuvelde.

Toen Hein Kop van de sectie Lok munitie ging halen vond hij Zeeman. Rutteman's terugweg was door deze Duitse actie afgesneden. Hij trachtte door de liftkokers het eerste perron te bereiken, doch dat mislukte. Uiteindelijk kon hij ongezien de trap op glippen. De sectie Van Galen Last werd door scherpschutters beschoten. Toch kreeg hij en ook Klaver de opdracht niet met het gevecht te beginnen voordat het station aangevallen werd. Met Lok was geen contact. Zijn sectie was door een spoorwegman naar boven gebracht, had te weinig mensen om een ordonnans te sturen en was dus op zichzelf aangewezen. Omgekeerd kon Rutteman hem niet bereiken, hij was onbekend met het gebouw.

Inmiddels had Isa Baschwitz contact gekregen met de adjudant van de object-commandant, die haar vertelde dat hij vijf minuten tevoren telefonisch Zeeman had gesproken. Op de terug- weg kwam zij de object-commandant zelf tegen, die net berichtkreeg dat alle vijandelijkheden gestaakt moesten worden.
Zij moest dit aan Rutteman gaan mededelen. Dwars door het vuren heenbracht ze eerst het bericht van het staken van de vijandelijkheden aan de Duitse troepen in het Victoriahotelover en ook de mededeling, dat heel spoedig een Duitse officier hen dat bericht ook zou komen melden. Als reactie kreeg ze te horen, dat er vanuit het Centraal Station nog steeds op hen geschoten werd. Haar bedoeling was het ook daar het bericht van het staakt het vuren over te brengen. Op weg naar de Grüne Polizei bij de westelijk ingang was ze nu in de rug gedekt. Ook hen meldde ze het bericht. Door vuur van de BS uit het station viel in haar onmiddellijke omgeving nog een Duits slachtoffer.

Nadat Klaver een barricade had verwijderd, kon Isa Baschwitz door de hoofdingang het station binnenkomen en het bericht het gevecht te staken ook aan Rutteman overbrengen. Toch werd van Duitse zijde nog geschoten, net als van de bovenverdieping van het station, waar ze de order het vuren te stoppen nog niet hadden ontvangen.
Direct daarna moeten Overhoff en de Hauptmann van de Feldgendarmerie met de motor, nog steeds bestuurd door wachtmeester De Jongh bij het Victoriahotel aangekomen zijn. Vlak bij het hotel werd de wachtmeester door een kogel in het hart dodelijk getroffen. De Hauptmann gaf de Waffen-SS-ers opdracht het vuren te staken.
Het uniform van Rutteman lag nog in de politiepost. Hij ging met Isa Baschwitz op weg, maar moest onmiddellijk terug omdat de Grüne Polizei in het Centraal Station nog bij de trap zat. Isa Baschwitz viel in hun handen en werd gefouilleerd, maar knoopte tegelijkertijd onder- handelingen aan. Zij gaf het bericht van het staken van de gevechten door aan een aanwezige luitenant. Isa Baschwitz moest van hem aan zijn tegenstander melden, dat deze ongewa- pend, handen omhoog en zonder geleide naar beneden moest komen.

Rutteman liet door haar de luitenant weten, dat hij aan dat verzoek niet zou voldoen, maar dat hij ongewapend en op voet van gelijkheid wel wilde onderhandelen en daarom hem uitnodigde naar boven te komen. De luitenant kwam direct. Na een korte onderhandeling werd overeen- gekomen dat van beide zijden binnen 20 minuten na 16.50 uur opdracht gegeven zou worden het vuren te staken. De luitenant dreigde met 2 compagnieen het station aan te vallen, als na 17.10 uur door hen gevuurd zou worden.
Onmiddellijk werden naar de commmandanten van de secties ordonnansen uitgestuurd. Na enige moeite werd ook de sectie Lok bereikt, de enige die gevuurd had en onbereikbaar was geweest. De groep Schoen, die van de ingang IJ-zijde naar het eerste perron terugkwam, werd daarbij tussen 16.50 en 17.10 nog beschoten.
Om half zes arriveerde de object-commandant, aan wie Rutteman mondeling verslag uit- bracht. De houding en vuurdiscipline van de manschappen van de BS was uitstekend geweest, terwijl toch het merendeel van hen tevoren niet militair gediend had.
De mensen van Van Galen Last waren zelfs slecht geoefend op de stengun en kregen onder Duits vuur instructies van hun commandant hoe te schieten met dit voor hen onbekende
Duitse geweer. De sectiecommandanten toonden zich kundig en beheerst. Last but not least, koerierster Isa Baschwitz, vastberaden en dapper, zorgde ondanks groot gevaar voor de goede afloop van de onderhandelingen.

Aan Duitse zijde verloren door toedoen van de Mdeling Midden één officier en negen onder- officieren en manschappen het leven. De Afdeling Oost zou nog zeven Duitsers neerge- schoten hebben. Naast die 17 doden, zouden nog 40 Duitsers gewond zijn geraakt. Overigens was tijdens de schermutselingen de troepentrein, die die dag aan het 5e perron had gestaan, vertrokken.

Aan Willem Hendrik Zeeman werd door Koningin Wilhelmina postuum de Bronzen Leeuw toegekend. Door toe doen van Isa Baschwitz, Theo van Dijk en Hein Kop is op 22 september 1984 in de hal van het station voor Zeeman een gedenkplaat onthuld, met de tekst "Hier viel voor onze vrijheid op 1 mei 1945 Willem Hendrik Zeeman, oud 22 jaar". Boven de tekst een vliegende vredesduif met palmtak en links een gebroken bloernstengel met vallende bloem.

Voor wachtmeester Jan de Jongh was al in 1947 een plaquette aan de gevel van het Victoriahotel aangebracht.

Vereniging Dragers Bronzen Leeuw en Bronzen Kruis
Bronnen:
Gesprekken met mevrouw H.G. (Isa) Baschwitz en de heer G.C. Rutteman.
Gevechtsbericht van Md. M. Centraal Station, op 8 mei 1945 opgesteld door
G.C. Rutteman (met aanvulling gedateerd 1 juli 1945).
Katholieke Illustratie, 8 mei 1947, 148 -150.
Amstelveens Nieuwsblad, 18 apri11948.
L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl
lOb. Het laatstejaar,lI, tweede helft, 's Gravenhage 1982, 1365-1383.